Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva

Materijalna deprivacija i finansijsko siromaštvo su koncepti koji treba da ukažu na različite aspekte uslova života pojedinaca i domaćinstava. Dok se finansijsko siromaštvo (siromaštvo prema dohotku) zasniva na nedostatku finansijskih sredstava koja treba da omoguće pojedincima zadovoljavanje svojih potreba (koje se smatraju osnovnim u društvu u kom žive), materijalna deprivacija se odnosi na stvaran položaj koji je pojedinac uspeo da dostigne (mogućnost obezbeđivanja dobara i usluga koje se smatraju neophodnim za kvalitetan život).

U okviru koncepta deprivacije ugroženost se sagledava pomoću nemonetarnih pokazatelja, koji su usmereni na ishode. Dok finansijsko siromaštvo na osnovu dohotka procenjuje potencijal pojedinca da zadovolji svoje potrebe, koncept materijalne deprivacije omogućava da se sagledava efektivan životni standard^[1].

Stoga se na materijalnu deprivaciju može gledati kao na posledicu siromaštva.

Pojedinac je materijalno depriviran ukoliko ne može da priušti najmanje tri od devet predviđenih stavki, izrazito je materijalno depriviran ukoliko ne može da priušti najmanje četiri stavke, a ekstremno je depriviran ukoliko sebi ne može da priušti pet i više stavki.

Stopa materijalne deprivacije se definiše kao udeo stanovništva koje je materijalno deprivirano u ukupnoj populaciji. Na analogan način se definišu stopa izrazite materijalne deprivacije i stopa ekstremne materijalne deprivacije.

Intenzitet materijalne deprivacije pokazuje srednju vrednost broja stavki koje materijalno deprivirani deo populacije ne može da priušti.

Materijalna deprivacija (MD) se procenjuje u zavisnosti od toga da li pojedinac živi u domaćinstvu koje može da priušti stavke sa sledeće liste:

1. Adekvatno zagrevanje stana;
2. Podmirivanje neočekivanog troška u iznosu od 10.000,00 dinara;
3. Obrok od mesa ili ribe (ili vegetarijanske zamene) svaki drugi dan;
4. Nedelju dana odmora van kuće;
5. Redovno plaćanje rente, rate za stan ili drugog kredita ili komunalnih usluga za stan;
6. Televizor u boji;
7. Mašinu za pranje veša;
8. Automobil i
9. Telefon.

Stopa materijalne deprivacije u Republici Srbiji je 2019. godine iznosila 25,5% i iako u posmatranim godinama beleži pad, ostaje znatno iznad proseka članica EU. U EU stopa materijalne deprivacije u 2019. godini je iznosila 12,0%, stopa izrazite materijalne deprivacije 5,4%, a ekstremne 1,9%.

Republika Srbija se nalazi u samom vrhu 27 zemalja EU sa najvećim vrednostima ovih pokazatelja. Nepovoljnije vrednosti beleže jedino Bugraska, Rumunija i Grčka i Severna Makedonija.

Intenzitet materijalne deprivacije, odnosno prosečan broj stavki koje ne može da priušti materijalno depriviran pojedinac u Republici Srbiji 2019. godine iznosi 4 i neznatno je iznad prosečne vrednosti u EU27 (3,7).

Stope materijalne deprivacije, izrazite i ekstremne materijalne deprivacije, 2013–2019.

Izvor: Eurostat database Table Material deprivation rate for the ‘Economic strain’ and ‘Durables’ dimensions, by number of item of deprivation

Ekonomska dimenzija materijalne deprivacije (prvih pet stavki sa liste) mnogo je značajnija za objašnjenje ugroženosti nego nemogućnost da se priušte pojedina trajna potrošna dobra, koja, osim automobila uglavnom mogu da priušte gotovo sva domaćinstva u Republici Srbiji. Sudeći prema podacima u nastavku, najveći udeo pojedinaca živi u domaćinstvima koja ne mogu da priušte odlazak na godišnji odmor (50,5), ali je zabrinjavajuće da značajan udeo pojedinaca živi u domaćinstvima koja ne mogu da priušte bazične potrebe kao što su adekvatno zagrevanje stana (9,9%) i adekvatna ishrana (15,1%).

Tokom godina primećuje se trend smanjivanja ugroženosti po svim stavkama.

Izabrani pokazatelji ekonomske dimenzije materijalne deprivacije u Republici Srbiji, 2013-2019.

Izvor: Eurostat database Tables Economic strain

Profil izrazite materijalne deprivacije prikazan u nastavku ukazuje na sledeće:

• Ne postoje statistički značajne razlike u stopi izrazite materijalne deprivacije prema polu, što se objašnjava zajedničkim životom u domaćinstvima u kojima su najčešće prisutna oba pola.
• Razlike prema starosti nisu velike, ali se ipak uočavaju – deca su manje ugrožena, a stariji od 65 godina su ugroženiji od proseka. U ovom smislu se profil ugroženosti razlikuje od profila i apsolutnog i relativnog siromaštva.
• Posmatrano prema tipu domaćinstva, jednočlana domaćinstva, samohrani roditelji i porodice sa dvoje odraslih i troje i više izdržavane dece najviše su izložene izrazitoj materijalnoj deprivaciji. U celini posmatrano, domaćinstva bez dece su ugroženija od onih sa decom.
• Među pojedincima u najsiromašnijem dohodovnom kvintilu 2019. godine čak 39,4% ne može da priušti 4 ili više stavki, dok je u najbogatijem dohodovnom kvintilu ovaj udeo svega 2,5%. Očekivano, viši dohodak znači da može da se priušti veći broj stavki.
• Posmatrano prema najčešćem statusu na tržištu rada, nezaposleni su najugroženiji. Za razliku od profila relativnog siromaštva ugroženost zaposlenih i samozaposlenih je jednaka, a penzioneri su u lošijem položaju od obe kategorije.

Stopa izrazite materijalne deprivacije prema karakteristikama stanovništva u Republici Srbiji, 2013–2019. (%)

• Tokom posmatranog perioda stopa izrazite materijalne deprivacije se smanjuje kod svih pojedinaca, nezavisno od statusa na tržištu rada.

Izvor: Eurostat database Table Severe material deprivation rate by income quintile and household type; Severe material deprivation rate by most frequent activity status (population aged 18 and over)

Više o materijalnoj deprivaciji videti u sledećim publikacijama:

• Treći nacionalni izveštaj o socijalnom uključivanju i smanjenju siromaštva u Republici Srbiji za period 2014-2017. godine
• Drugi nacionalni izveštaj o socijalnom uključivanju i smanjenju siromaštva
• Merenje siromaštva – teorijski koncepti, stanje i preporuke za Republiku Srbiju
• Praćenje socijalne uključenosti u Republici Srbiji – Treće dopunjeno izdanje (zbirna publikacija)
• Praćenje socijalne uključenosti u Republici Srbiji – Indikatori materijalne deprivacije
• Podaci o materijalnoj deprivaciji za EU i Srbiju dostupni su na adresi ec.europa.eu

—————

[1] Više o konceptu materijalne deprivacije videti u Matković, G., Mijatović, B., & Krstić, G. (2015). Prihodi i uslovi života 2013. Beograd: Republički zavod za statistiku.

[2] Saopštenje Republičkog zavoda za statistiku: Siromaštvo i socijalna nejednakost, 2018.