Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva

Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije objavio je analizu „Položaj osetljivih grupa u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji – položaj starije populacije“.

Publikacija je pripremljena u okviru inicijative za izradu analitičkog osvrta na položaj osetljivih grupa u kontekstu pristupanja EU koju je Tim pokrenuo sa sledećim ciljevima:

• da se poveća vidljivost izazova sa kojima se suočavaju ranjive društvene grupe u Republici Srbiji;
• da se informišu zainteresovane strane o trenutnim procesima u razvoju strateškog i zakonskog okvira u oblasti socijalnog uključivanja;
• da se podstakne dijalog i saradnja na ispunjavanju obaveza u procesu pristupanja Srbije EU u oblasti socijalnog uključivanja.

Serija informativno-analitičkih pregleda stanja o položaju ranjivih grupa u kontekstu ispunjavanja obaveza u procesu evropskih integracija namenjena je širokom krugu zainteresovanih strana: donosiocima odluka, državnoj administraciji i zaposlenima u jedinicama lokalne samouprave, razvojnim partnerima, organizacijama civilnog društva, akademskoj zajednici i novinarima/kama.

Pregled stanja obuhvata sledeće osetljive grupe: Romi i Romkinje, osobe sa invaliditetom, LGBTI, žene, deca, stariji, mladi, nacionalne manjine, migranti i tražioci azila, osobe koje žive sa HIV-om. Peta analiza u nizu tiče se položaja starije populacije u procesu evropskih integracija.

Analiza „Položaj osetljivih grupa u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji – položaj starije populacije“ svojim sadržajem pruža širok analitički osvrt na položaj starije populacije sa aspekta ispunjavanja obaveza u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji (EU). Prvi deo istraživanja uvodi informacije o položaju starijih osoba u procesu pristupanja Srbije EU time što ističe demografsku sliku Republike Srbije poslednjih godina i informacije o prosečnoj starosti, udelu stanovništva starijeg od 65 godina, te vrednosti Indeksa starenja. Dodatno, ističe starenje kao temu u Evropskoj uniji (EU) i projekcije na nivou država članica EU.

Drugi deo istraživanja tiče se socio-ekonomskog položaja starijih osoba u Srbiji kroz sagledavanje njihovih materijalnih uslova života, uslova stanovanja, pristupa zdravstvenom sistemu i sistemu socijalne zaštite, te sagledavanje pojave diskriminacije i zlostavljanja i nasilja nad starijim osobama. Sledeći segment analize bavi se zakonodavnim i strateškim okvirom Republike Srbije u domenu zaštite i regulisanosti prava starije populacije. Naredni deo analize predstavlja pregled stanja i obaveza u procesu pristupanja Evropskoj uniji kako bi se zatim utvrdili jasni zaključci i ključne preporuke za unapređenje položaja starijih u Republici Srbiji (RS).

Najvažniji nalazi kratke analize ističu da demografsku sliku RS poslednjih godina karakteriše starenje stanovništva, uz konstantan rast udela starijih (65+) i smanjenje udela mladih (do 15 godina). Prosečna starost u RS porasla je u prethodnom petogodišnjem periodu sa 42,9 (2016.) na 43,4 godine (2020.). Da populacija RS stari jasno ukazuju i vrednosti Indeksa starenja, čija se vrednost povećala sa 139,5 u 2016. godini na 144,1 u 2020. godini. U EU-27, 2020. godine, živelo je 91,9 miliona osoba starijih od 65 godina, što predstavlja petinu (20,6%) ukupnog stanovništva. Projekcije pokazuju da će u narednih 30 godina broj starijih u EU biti u konstantnom porastu, kao i u Srbiji, te da će do 2050. godine dostići 29,5%, a do 2060. godine 30,3% populacije biće starije od 65 godina.

U pogledu socio-ekonomskog položaja starije populacije u Srbiji, istaknuto je da kada je reč o ekonomskim aktivnostima i materijalnim uslovima života starijih produžena aktivnost i pomeranje starosnog praga za odlazak u penziju, karakteriše savremene politike u zemljama sa prostora EU. Prema podacima Ankete o radnoj snazi (ARS), stopa zaposlenosti za stanovništvo uzrasta 65 i više godina 2020. godine iznosila je 11,8%. Penzija je osnovni finansijski stub blagostanja u starijem dobu, prema podacima Republičkog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje (PIO fond) decembra 2020. godine, 887.290 lica (52,5%) primalo je penziju ispod 25.000 dinara, a čak 104.093 lica (6,2%) penziju ispod 10.000 dinara.

U pogledu stanovanja, rezultati Ankete o prihodima i uslovima života pokazuju da je u Srbiji visoko učešće stanovništva koje, prema kriterijumima EU, živi u uslovima stambene deprivacije. Međutim, starije osobe u Srbiji više su izložene problemu stambene deprivacije nego što je to prosek za EU-27, gde je stopa stambene deprivacije iznosila 1,6%. Opterećenost troškovima stanovanja predstavlja još jedan važan aspekt životnog standarda. Prosečna stopa preopterećenosti troškovima stanovanja u Srbiji je 2019. godine iznosila 21,6%. Istovremeno 20% starijih od 65 godina bilo je preopterećeno ovom vrstom troškova.

Podaci istraživanja o zdravlju i zdravstvenoj zaštiti pokazuju da je udeo osoba sa dugoročnim zdravstvenim problemom među licima starijim od 65 godina 2019. godine iznosio 69,3%. Subjektivna procena zdravstvenog stanja razlikuje se zavisno od starosti. Čak 64,1% osoba starijih od 85 godina svoje zdravlje ocenilo je kao „veoma loše i loše“. U smislu zdravstvene zaštite u 2019. godini 13,5% starijih od 65 godina tokom prethodnih 12 meseci nije obezbedilo zdravstveni pregled ili lečenje koje im je bilo potrebno.

Kada je u pitanju socijalna zaštita kao jedan od stubova podrške pristojnom životu, prema podacima Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu (RZSZ), 2020. godine 18% korisnika na evidenciji centara za socijalni rad (CSR) bilo je starije od 65 godina. U decembru 2020. godine pravo na novčanu socijalnu pomoć (NSP) koristilo je 90.028 porodica, odnosno 218.166 lica. Od tog broja 7,5% bila su starija lica. Raspoloživi smeštajni kapacitet u ustanovama za smeštaj odraslih i starijih iznosi 17.868 korisnika, što je dovoljno da obezbedi smeštaj za 1,2% starijih građana Republike Srbije. Prosečna popunjenost kapaciteta svih domova za odrasle i starije u 2020. godini je bila 77%.

Kada je reč o uslugama dugotrajne nege za starije u Srbiji, podaci pokazuju da su one fragmentirane i raštrkane između sistema socijalne zaštite, zdravstvene zaštite i penzijskog osiguranja do te mere da se može tvrditi da sistem dugotrajne nege zapravo i ne postoji, ali da postoje njegovi elementi u ova tri sistema.

U pogledu zlostavljanja i nasilja nad starijim osobama prepoznaju se različiti tipovi zlostavljanja: fizičko, psihičko, finansijsko, seksualno zlostavljanje i zanemarivanje. U 2020. godini u CSR je evidentirano 36.656 prijava nasilja u porodici. Starije osobe žrtve su u 12,15% slučajeva prijave nasilja. Zlostavljanju starijih osoba često prethodi diskriminacija starijih osoba tzv.ejdžizam. Prema podacima Poverenika za zaštitu ravnopravnosti iz 2020. godine, već godinama je starosno doba kao osnov diskriminacije jedan od najčešćih osnova diskriminacije prema učestalosti navođenja u pritužbama. U 2020. godini najveći broj pritužbi je podnet zbog diskriminacije lica starijih od 65 godina.

Zakonodavni okvir RS čini pre svega Zakon o socijalnoj zaštiti, Zakon o zdravstvenoj zaštiti, Zakon o zabrani diskriminacije, Zakon o sprečavanju nasilja u porodici, Porodični zakon i Krivični zakon. U strateškom smislu jedan broj strategija donetih u prethodnom periodu, u proteklih deset do petnaest godina, utvrđivao je na posredan i neposredan način zaštitu starijih od nasilja i poboljšanje njihovog položaja u celini. Međutim, nakon njihovog isteka RS jе slabo usvajala nove strategije koje bi definisale pravce razvoja u ovim oblastima. Ove godine (2021.) usvojena je nova Strategija za sprečavanje i borbu protiv rodno zasnovanog nasilja prema ženama i nasilja u porodici za period 2021-2025. godine, koja starije žene prepoznaje kao posebno ugroženu kategoriju, kao i Program o zaštiti mentalnog zdravlja u Republici Srbiji za period 2019-2026. godine.

Kada je reč o obavezama u procesu pristupanja RS EU, kako se EU suočava sa izazovom demografskog starenja, on snažno utiče na njene glavne strategije, poput Strategije EU 2020 i Evropskog stuba socijalnih prava. Evropski stub socijalnih prava i druge inicijative EU za aktivno starenje predstavljaju tzv. meki aki (soft acquis communautaire), odnosno nisu u pitanju zakonodavne aktivnosti koje zahtevaju usklađivanje kroz proces pristupnih pregovora. U okviru Programa ekonomskih reformi (ERP) RS za period 2021-2023. godine, jednu od strukturnih reformi predstavlja Unapređenje adekvatnosti, kvaliteta i targetiranosti mera socijalne zaštite koja podrazumeva uspostavljanje jedinstvenog Registra socijalnih karata koji će omogućiti sagledavanje socijalnog i materijalnog statusa korisnika. U cilju realizacije pomenute strukturne reforme, 2021. godine usvojen je Zakon o socijalnim kartama i Pravilnik o bližim tehničkim uslovima uspostavljanja i vođenja Socijalne karte. Akcioni plan (AP) za Poglavlje 19 – Socijalna politika i zapošljavanje, koji je Republika Srbija usvojila 2020. godine predviđa donošenje Strategije razvoja socijalne zaštite u Republici Srbiji dok su ciljevi izrade nove Strategije deinstitucionalizacije i razvoja usluga u zajednici – stvaranje uslova za razvoj održivih i odgovarajućih alternativnih usluga u zajednici za starije. Izveštaj Evropske komisije o napretku Republike Srbije u procesu pristupanja EU za 2021. godinu, kao i prethodni, konstatuje da se starije žene, siromašne žene, Romkinje, žene sa invaliditetom, izbeglice i interno raseljene žene i dalje suočavaju sa različitim oblicima diskriminacije.

Glavni zaključci i preporuke ukazuju da bi RS trebalo da se, u meri u kojoj je to moguće, priključi inicijativama EU u brizi prema pripadnicima starije populacije i borbi protiv ejdžizma.  Neophodno je vratiti se inicijativi Madridskog internacionalnog plana akcije o starenju i prilikom planiranja i donošenja dokumenata javne politike, u okviru analize efekata na društvo, posebnu pažnju usmeriti na uticaj na starije. Potrebna je promena vrednosnih obrazaca, načina na koji se starije osobe percipiraju. Neophodno je da se planira izrada i donošenje nove Strategije o starenju, koja bi na celovit način pristupila unapređivanju različitih aspekata života starijih osoba. Potrebno je da se uspostavi konzistentan i efektivan sistem dugotrajne nege, da se obezbede sistematski uvidi u dostupnost, rasprostranjenost i sadržaj usluge palijativne nege širom Republike Srbije i da se definišu mere daljeg razvoja sistema palijativnog zbrinjavanja. Potrebno je da se poveća raznovrsnost socijalnih usluga za starije.

Kliknite da preuzmete analizu „Položaj osetljivih grupa u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji – položaj starije populacije“ (.pdf).