Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva

Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije objavio je analizu „Položaj osetljivih grupa u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji – položaj dece“.

Publikacija je pripremljena u okviru inicijative za izradu analitičkog osvrta na položaj osetljivih grupa u kontekstu pristupanja EU koju je Tim pokrenuo sa sledećim ciljevima:

• da se poveća vidljivost izazova sa kojima se suočavaju ranjive društvene grupe u Republici Srbiji;
• da se informišu zainteresovane strane o trenutnim procesima u razvoju strateškog i zakonskog okvira u oblasti socijalnog uključivanja;
• da se podstakne dijalog i saradnja na ispunjavanju obaveza u procesu pristupanja Srbije EU u oblasti socijalnog uključivanja.

Serija informativno-analitičkih pregleda stanja o položaju ranjivih grupa u kontekstu ispunjavanja obaveza u procesu evropskih integracija namenjena je širokom krugu zainteresovanih strana: donosiocima odluka, državnoj administraciji i zaposlenima u jedinicama lokalne samouprave, razvojnim partnerima, organizacijama civilnog društva, akademskoj zajednici i novinarima/kama.

Pregled stanja obuhvata sledeće osetljive grupe: Romi i Romkinje, osobe sa invaliditetom, LGBTI, žene, deca, stariji, mladi, nacionalne manjine, migranti i tražioci azila, osobe koje žive sa HIV-om. Sedma analiza u nizu tiče se položaja dece u procesu evropskih integracija.

Analiza „Položaj osetljivih grupa u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji – položaj dece“ svojim sadržajem pruža analitički osvrt na lica uzrasta do 15 godina sa aspekta ispunjavanja obaveza u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji (EU). Prvi deo istraživanja uvodi informacije o položaju dece na nivou EU i osnovne regulative koje se odnose na ovu osetljivu grupu. Naredno poglavlje obuhvata položaj dece u Republici Srbiji sa prikazom obaveza preuzetih ratifikacijom UN Konvencije o pravima deteta te ukazuje na ostale međunarodne standarde koji se implementiraju u Srbiji zarad zaštite položaja dece. Sledeće sveobuhvatno poglavlje posvećeno je socio-ekonomskom položaju dece u Republici Srbiji uključujući sagledavanje njihovog materijalnog položaja, položaja u obrazovnom sistemu, pristupa zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, kao i nasilja nad decom. Pregled zakonodavnog i strateškog okvira u Republici Srbiji čini naredni segment analize, nakon koga nastupa pregled stanja i obaveza u procesu pristupanja EU. Poslednje poglavlje čine zaključci i ključne preporuke za unapređenje položaja mladih.

Najvažniji nalazi kratke analize ističu da je EU u novoj Strategiji o pravima deteta koja je usvojena 2021. godine potpuno usklađena sa Konvencijom UN o pravima deteta, Poveljom o osnovnim pravima EU, kao i Ciljevima održivog razvoja UN. Pored Strategije EU o pravima deteta, u cilju prekidanja cikličnog ponavljanja siromaštva i socijalne isključenosti među generacijama, EU je uvela Garanciju za decu (European Child Guarantee).

Kada je reč o položaju dece u Srbiji, ističe se da je ratifikacijom Konvencije o pravima deteta UN 1990. godine preuzela obavezu usaglašavanja normativnog i institucionalnog sistema Srbije sa odredbama Konvencije. Pored Konvencije o pravima deteta, Republika Srbija je ratifikovala i dva dodatna protokola koja su doneta uz Konvenciju o pravima deteta kao i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima koji između ostalog reguliše zabranu svake eksploatacije dece i mladih ljudi. Dodatno, usvajanjem i ratifikacijom i drugih međunarodnih standarda Srbija je nastojala da reguliše sve aspekte eventualne zloupotrebe i štete po decu. Srbija je 2004. godine izradila Nacionalni plan akcije za decu sa važenjem do 2015. godine. Međutim, novi Akcioni plan za decu nije usvojen.

U pogledu socio-ekonomskog položaja dece, prema procenama Republičkog zavoda za statistiku (RZS) u Republici Srbiji je tokom 2019. godine bilo 984.675 dece uzrasta do 14 godina, što je 14,28% ukupnog broja stanovnika. U Republici Srbiji proteklih godina, vrednost ukupnog koeficijenta zavisnosti raste, uz brži rast zavisnosti starijih od zavisnosti mlađih, što sve ukazuje na negativne demografske tendencije, koje će, dugoročno posmatrano, najveće efekte imati na tržište rada i mogućnost obezbeđenja dovoljne količine materijalnih dobara i usluga.

U smislu materijalnog položaja dece, prema podacima RZS 2020. godine deca i mladi su bili najviše izloženi riziku siromaštva te je stopa rizika siromaštva kod dece i mladih starosti do 18 godina iznosila 24,2%. Prema poslednjim objavljenim podacima Tima za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva, 2019. godine 8,2%, dece starosti do 13 godina bilo je apsolutno siromašno.

Kada je reč o obrazovanju, treba naglasiti da se spremnost dece za osnovnu školu može unaprediti kroz pohađanje programa obrazovanja u ranom detinjstvu ili kroz pohađanje predškolskog obrazovanja. Takođe, položaj romske dece u obrazovanju i dalje je nepovoljniji u odnosu na decu iz većinske populacije. MICS 6 podaci iz 2019. godine pokazuju da samo 7% romske dece uzrasta 36–59 meseci pohađa neki od predškolskih programa u odnosu na 61% dece iz opšte populacije.

Segment zdravlja i zdravstvene zaštite ukazuje na važnost vakcinacije dece kao dokazanog načina za kontrolu i iskorenjivanje infektivnih bolesti opasnih po život. Istraživanje pokazuje i da je u Republici Srbiji poslednjih deset godina značajno opao obuhvat dece obaveznom vakcinacijom u prvim godinama života. Procenat dece koja su vakcinisana protiv difterije, tetanusa i velikog kašlja u prvoj godini života, 2020. godine iznosio je 91,7%, dok je procenat dece koja su vakcinisana protiv malih boginja (MMR) u prvih 18 meseci života iznosio samo 78%. Prema podacima istraživanja MICS 6, obuhvat romske dece obaveznom vakcinacijom još je niži nego u većinskoj populaciji.

Za razliku od demografskih procesa u opštoj populaciji, odnosno smanjenja broja dece u Republici Srbiji, u sistemu socijalne zaštite broj dece kontinuirano raste. U toku 2020. godine na evidenciji centara za socijalni rad (CSR) je bilo ukupno 187.635 dece, što je 25,8% ukupnog broja dece u Republici Srbiji. U Republici Srbiji, glavna novčana davanja, finansirana iz budžeta, usmerena ka smanjenju siromaštva su novčana socijalna pomoć i dečiji dodatak. Prema podacima Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu (RZSZ), u 2020. godini od ukupno 90.028 porodica koje su koristile novčanu socijalnu pomoć, 39.136 (43,5%) su porodice sa decom u kojima je bilo ukupno 78.911 dece. Preko trećine korisnika NSP, 2020. godine, bila su deca (36,2%).

U pogledu nasilja nad decom, ističe da nasilje u porodici nad decom može da se ispoljava u različitim oblicima: fizičko nasilje, emocionalno nasilje, seksualno nasilje, ekonomsko nasilje/eksploatacija deteta, zanemarivanje. Udeo devojčica i dečaka za koju je prijavljeno nasilje je gotovo izjednačen u svim vrstama nasilja izuzev kod seksualnog nasilja, gde je dominantan udeo devojčica, koje u 2020. godini čine 80,8% žrtava ovog vida nasilja. Važan segment jeste i skretanje pažnje na digitalni prostor koji postaje sve značajniji kontekst u kome su deca izložena nasilju. Svaki treći učenik iz uzorka, tokom poslednjih godinu dana, doživeo je neko uznemiravajuće iskustvo na internetu. Digitalno vršnjačko nasilje doživelo je 16% učenika, dok je 15% doživelo nasilje u interakciji uživo. Trećina ispitanih učenika u isto vreme je trpela i vršila digitalno nasilje.

Zakonodavni okvir obuhvata Porodični zakon koji propisuje osnovne odredbe zaštite dece i Planom rada Vlade planirane su izmene i dopune ovog zakona do kraja 2021. godine. Sprečavanje nasilja u porodici regulisano je i Zakonom o sprečavanju nasilja u porodici. U skladu sa Zakonom o socijalnoj zaštiti, maloletno lice (dete) jeste korisnik prava ili usluga socijalne zaštite, kada mu je usled porodičnih i drugih životnih okolnosti, ugroženo zdravlje, bezbednost i razvoj. Zakon o finansijskoj podršci porodici sa decom uređuje pravo na dečiji dodatak, kao davanje namenjeno deci, čiji je materijalni položaj ugrožen, a koja redovno pohađaju školu. Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja takođe je važan za položaj dece i njihovo blagostanje.

Strateški okvir obuhvata Strategiju razvoja obrazovanja i vaspitanja u Republici Srbiji do 2030. godine i prateći Akcioni plan za period od 2021. do 2023. godine. Zatim, Nacionalna strategija za prevenciju i zaštitu dece od nasilja za period od 2020. do 2023. godine sa Akcionim planom za 2020-2021. na sveobuhvatan, multisektorski način tretira pitanje nasilja nad decom. Nacionalna strategija za unapređenje položaja žrtava i svedoka krivičnih dela u Republici Srbiji za period od 2020. do 2025. godine sa pratećim Akcionim planom za period od 2020 do 2025. godine predstavlja strateški dokument koji predviđa usklađivanje zakonodavstva sa Direktivom Evropske unije o uspostavljanju minimalnih standarda o pravima, podršci i zaštiti žrtava kriminaliteta (Direktiva 2012/29/EU) i uspostavljanje Nacionalne mreže za pomoć i podršku žrtvama i svedocima krivičnih dela. Važna je i Strategija prevencije i suzbijanja trgovine ljudima, posebno ženama i decom i zaštite žrtava za period od 2017. do 2022. godine, kao i Strategija razvoja informacione bezbednosti u Republici Srbiji za period od 2017. do 2020. godine.

U okviru procesa pregovora za pristupanje Republike Srbije Evropskoj uniji, 2017. godine je otvoreno i privremeno zatvoreno Poglavlje 26 – Obrazovanje i kultura. U oblasti obrazovanja planirane su izmene zakonskog okvira u cilju ostvarivanja strateških ciljeva Srbije i paketa ciljeva strategija „Evropa 2020”, i „Obrazovanje i obuke 2020”. Uspostavljanje sistema Nacionalnog okvira kvalifikacija (NOK) omogućeno je donošenjem Zakona o nacionalnom okviru kvalifikacija, a započet je i proces referenciranja NOK-a prema Evropskom okviru kvalifikacija. Akcioni plan za Poglavlje 19 – Socijalna politika i zapošljavanje (AP19), koji je Republika Srbija usvojila 2020. godine, predviđa donošenje Zakona o izmenama i dopunama Zakona o socijalnoj zaštiti, kao i njegovu implementaciju kroz donošenje podzakonskih akata, jačanje kapaciteta ustanova i stručnih radnika i pružanje podrške porodici i deci. Istim AP Vlada Srbije obavezala se na usvajanje dve važne strategije za položaj dece: Strategije razvoja sistema socijalne zaštite i Strategije deinstitucionalizacije i razvoja usluga u zajednici, sa pripadajućim akcionim planovima. Akcioni plan za Poglavlje 23 – Pravosuđe i osnovna prava (AP23) predstavlja sveobuhvatni reformski dokument koji tretira položaj dece kako kroz segment osnovnih prava, tako i kroz funkcionisanje pravosuđa, a na bazi preporuka i prelaznih merila definisanih od strane Evropske komisije. Akcioni plan za Poglavlje 24 – Pravda, sloboda i bezbednost, koji se položajem dece bavi kroz više aspekata, uključujući azil, migracije i trgovinu ljudima, a na bazi preporuka i prelaznih merila definisanih od strane Evropske komisije.

Ključni zaključci i preporuke analize odnose se na činjenice da u skladu sa Konvencijom o pravima deteta i u skladu sa obavezama preuzetim kroz pregovaračku poziciju za Poglavlje 23, u Republici Srbiji opada broj dece smeštene u rezidencijalni smeštaj sistema socijalne zaštite, dok istovremeno raste broj dece na porodičnom smeštaju. Zabrinjava, međutim, i dalje visok broj dece sa smetnjama u razvoju i dece sa invaliditetom smeštene u rezidencijalni smeštaj. Treba ubrzati usvajanje dugo očekivanih strateških dokumenata.

U narednom periodu neophodno je nastaviti rad na što većem obuhvatu dece predškolskim vaspitanjem i obrazovanjem, posebno socijalno ugrožene dece. Neophodno je u narednom periodu pojačati kampanju podizanja svesti o važnosti i neophodnosti vakcinacije dece. Gojaznost je posebno prisutna kod male dece (5-6 godina starosti). Neophodno je pristupiti rešavanju ovog problema, pre nego što zdravlje dece bude i trajno ugroženo. Prilikom preventivnih pregleda, neophodno je promovisati zdrave stilove života, zdravu ishranu i fizičku aktivnost za decu. Takođe, potrebno je u narednom periodu ubrzati proces donošenja planiranog Zakona o pravima deteta i Zaštitniku deteta, kao i Nacionalnog plana akcije za decu, čije donošenje je bitno za povezivanje i dalje usmeravanje strateških pravaca u oblasti zaštite dečijih prava ka odredbama UN Konvencije o pravima deteta.

Kliknite da preuzmete analizu „Položaj osetljivih grupa u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji – položaj dece“ (.pdf).